Deprem toplum hayatını derinden etkileyen doğal afetlerden biridir. Ülkemiz dünyanın en faal zelzele nesillerinden birinin üzerinde yer almaktadır. Zelzele Bölgeleri Haritası’na nazaran yurdumuzun %92’si sarsıntı bölgeleri içerisindedir. Ülke nüfusumuzun %95’i sarsıntı bölgelerinde yaşamakta, ayrıyeten büyük sanayi merkezlerinin %98’i ve barajların %93’ü yeniden sarsıntı bölgelerinde bulunmaktadır. Son 58 yıl içerisinde meydana gelen sarsıntılarda 58.202 kişi ömrünü yitirmiş, 122.096 kişi yaralanmış ve yaklaşık olarak 411.465 bina yıkılmış yahut ağır hasar görmüştür.
Her ne kadar zelzele önlenemez bir tabiat olayı olsa da zelzele gerçekleştikten sonra oluşacak ziyanların en aza indirilebilmesi gerek kişisel gerek toplumsal olarak alınacak kıymetlerle mümkündür. Bu yazımızda sizleri yönetimin ve öbür ilgililerin türel ve cezai sorumlulukları konusunda bilgilendirmek istiyoruz.
İdarenin (devletin) sorumluluğu:
İdari faaliyetler nedeniyle şahısların uğradıkları ziyanların yönetim tarafından karşılanmasına yönetimin sorumluluğu denilmektedir. Yönetim hukukunda idari sorumluluğun iki alt başlığı bulunmaktadır. Bunların birincisi; yönetimin kusurlu sorumluluğu, oburu ise kusursuz sorumluluğudur.
Kusurlu sorumluluk, ‘hizmet kusuru’ kavramına dayanmaktadır. Hizmet kusuru “idarenin kuruluşunda, düzenlenmesinde ve işleyişinde ortaya çıkan bir ‘bozukluk’, ‘aksaklık’ yahut ‘boşluk’ olarak tanım edilmektedir. Hizmetin “hiç işlememesi”, “geç işlemesi” yahut “kötü işlemesi” hizmet kusuru olarak değerlendirilmekte olup, bu hallerde yönetimin ortaya çıkan ziyanı tazmin etmesi gerekmektedir.
İdarenin kusursuz sorumluluğu ise; yönetimin kusuru bulunmasa dahi, oluşan ziyan ile yönetimin faaliyeti ortasında nedensellik bağının bulunması hâlinde gündeme gelen sorumluluk hâlidir. Kusursuz sorumluluk, yönetimin rastgele bir kusuru olmasa bile idari faaliyetlerle ziyan ortasında nedensellik bağı kurulabildiği hallerde yönetimin oluşan ziyanı tazmin etme yükümlülüğü olarak tanımlanabilir.
İdari sorumluluğu azaltan yahut kaldıran haller
İdare, yükümlülüklerini yerine getirmemesi nedeniyle ziyan oluşmasına sebep olduğu takdirde, oluşan bu ziyanlardan sorumlu olacaktır. Ziyan ile idari davranış ortasında illiyet bağının kesildiği yahut zayıfladığı durumlarda yönetimin sorumluluğu ortadan kalkar ya da azalır. Yönetimin sorumluluğunu ortadan kaldıran ya da azaltan hâller şunlardır:
– zorlayan sebep,
– beklenmeyen hâller,
– ziyana uğrayan kişinin davranışı yahut üçüncü kişinin davranışı.
Mücbir sebep, Yüksek Mahkeme tarafından “kökeni, doğal, toplumsal ve türel olması itibariyle failin dışında kalan, fail tarafından tedbire imkanı bulunmayan, evvelden takdir ve iddia edilemeyen olaylar” formunda tanımlanır. Yüksek Mahkeme kararlarında sabit olduğu üzere, zorlayan sebep sayılabilmesi için zarurî ögeler şöyledir: dışsallık, öngörülemezlik, önlenemezlik.
Belirtmek gerekir ki, sarsıntı jenerasyonunda olan ve daha evvel sarsıntı meydana gelmiş bölgelerde bir sarsıntı olması hukuken zorlayıcı sebep olarak kabul edilemez. Zira bu bölgede bir sarsıntı meydana gelmesi kuvvetle olasıdır ve sarsıntı öngörülemez nitelikte değildir. Zelzelenin gerçekleşme ihtimalinin yüksek olduğu bölgelerde, yönetimin yükümlülüklerini yerine getirmeyerek buna ait önlem almaması zelzelenin zorlayıcı sebep ve beklenemeyen durum olma vasfını ortadan kaldırır. Danıştay 11. Dairesi’nin 2005/1353 temel 2007/6248 karar sayılı 20.06.2007 tarihli kararında, zelzele jenerasyonunda yer alan bir bölgede yürütülen faaliyetlerde yönetimin zelzeleye karşı hazırlıklı olması gerektiğini ve yönetimin bu mevzuda gerekli çalışmaları, araştırmaları, denetimleri, denetlemeleri yapmadığı takdirde zorlayan sebebe dayanarak sorumluluktan kaçınamayacağını açıkça belirtmiştir. Yeniden Danıştay 6. Dairesi’nin 2004/1477 temel 2004/2115 karar sayılı ve 12.04.2004 tarihli kararı, Danıştay 11. Dairesi’nin 2005/1353 temel 2007/6248 karar sayılı ve 29.06.2007 tarihli kararı bu taraftadır.
İdarenin (devletin) sarsıntı öncesi ve sonrası en önemli yükümlülükleri:
Türkiye’de bir asırda büyüklüğü 6 ve üzerinde olan 56 sarsıntı yaşanmış ve seksen binden fazla vatandaşımız hayatını kaybetmiştir. Bu sarsıntılardan kimileri 1939’da Erzincan’da 8, 1944’te Gerede’de 7.4, 1983’te Erzurum’da 6.9, 1999’da Gölcük’te 7.5, 1999’da Düzce’de 7.2, 2011’de Van’da 7.2, 2020’de İzmir’de 6.6 şiddetinde olan sarsıntılardır. Bu konu göz önünde bulundurulduğunda zelzelenin artık ülkemiz açısından “mücbir sebep” olarak kabul edilemeyeceği açıktır. Yönetimin sarsıntının meydana gelmesini önlemesine imkân yoktur; lakin gerekli tedbirlerin alınmasıyla muhtemel ziyanların minimuma indirilmesi mümkündür. Bu manada yönetime çok değerli vazife ve sorumluluklar düşmektedir. Bu yükümlülükler zelzele öncesi ve sarsıntı sonrası olmak üzere karşımıza çıkmaktadır. Esas yükümlülükleri aşağıda sıralıyoruz.
– Yerleşme yerlerindeki yapıların yapı ruhsatının alınarak, 3194 Sayılı İmar Kanununa uygun yapılmasının sağlanması,
– İdarece Kanun ve Yönetmeliklere karşıt bir yapılaşmanın tespit edilmesi halinde bu inşaatın gecikmeksizin durdurulması,
– Sarsıntı bölgelerinde yapılacak binaların 7269 sayılı Genel Hayata Müessir Afetler Hasebiyle Alınacak Önlemlerle Yapılacak Yardımlara Dair Kanunun dikkate alınması,
– Sarsıntı Bölgelerinde Yapılacak Binalar Hakkında Yönetmelik uyarınca, bu bölgelerde yapılacak binaların zelzeleye güçlü olarak tasarlanmasının sağlanması,
– Belediye, mülki yönetim amirleri ve Etraf ve Şehircilik Bakanlığı’nın mevzuat düzenlemelerine karşıt bina yapılıp yapılmadığına ait denetleme yapması,
– Sarsıntının meydana gelmesinin akabinde gecikmeksizin kurtarma çalışmalarına başlanılması, yaralanmış olanların tedavi edilmesi, yangın meydana geldiyse buna ilişin söndürme çalışmalarına başlanılması,
– Sarsıntının vuku bulmasından sonra Afetlere Ait Acil Yardım Teşkilatı ve Planlama Temellerine Dair Yönetmelik kararlarına uygun davranılması,
Fakat yönetimin zelzeleye ait olan yükümlülükleri bu sayılanlar ile sonlu değildir. Kanun ve Yönetmeliklerde yer alan öbür birçok yükümlülük düzenlemesi mevcuttur.
Dava öncesi yönetime müracaat zaruriliği, dava açma müddeti, yetkili ve misyonlu mahkeme
Deprem nedeniyle oluşan ziyanların giderilmesi için açılan davalar, idari yargının vazife alanına girer. Bu sebeple zelzele sonrası ziyan oluşması halinde oluşan ziyanların tazmini için vazifeli yönetim mahkemelerinde tam yargı davası açılmalıdır.
2557 sayılı İdari Yargılama Yolu Kanunu unsur 13’te belirtildiği üzere, tam yargı davasının açılma sebebi idari hareketler olduğundan dava açmadan evvel hareketi gerçekleştiren yönetime başvurmak mecburidir. Bu nedenle zelzele nedeniyle ziyana uğranılması halinde öncelikle, yükümlülüklerini yerine getirmemiş olan idari merciye başvurarak, zararın giderilmesi talep edilmelidir. Zararın giderilmesi için yapılan müracaata yönetim, en geç 60 günlük müddet içinde olumlu yahut olumsuz bir yanıt verir. Yönetimin verdiği kararın olumsuz olması yahut karşılık vermemesi halinde, ziyana uğrayan kişi, ret kararının kendisine ulaştığı ve 60 günlük mühletin dolduğu tarihten sonraki 60 günlük müddette ziyanının tazmin edilmesi için tam yargı davası açabilecektir.
Deprem nedeniyle ziyana uğrayan kişi, bu ziyanı öğrendiği tarihten itibaren en geç 1 yıl içinde yükümlülüklerini yerine getirmemiş olan idari merciye başvurarak sarsıntı nedeniyle oluşan ziyanların giderilmesi talebinde bulunmalıdır. İdari merciye yapılacak müracaat, her halde 5 yıl içinde yapılmalıdır.
Yetkili mahkemeye ait düzenleme, İYUK unsur 36’da yer alır. Hususta belirtildiği üzere, yükümlülüklerini yerine getirmeyerek zararın oluşmasına sebebiyet veren idari merciin bulunduğu yer mahkemesi yetkili olur.
Diğer ilgililerin sorumluluğu:
Kural olarak müteahhitler ve öteki ilgiler “gerekli ihtimamın gösterilmemesinden” ve “ruhsata muhalif halde bina inşa etmesinden” doğan maddi ve manevi ziyanlardan sorumludurlar. Malumunuzdur ki, Türkiye üzere zelzele riskinin yüksek olduğu bir ülkede bu olgunun gerektirdiği kurallara uygun olarak yapılaşma zaruridir. Öte yandan somut olayın özelliklerine nazaran, ilgili şahısların cezai sorumluluğu da kelam konusu olabilecektir.
Müteahhidin (ve öteki ilgililerin) bir binayı kural ve kuralına uygun yapmadığı hallerde, cezai ve türel sorumluluğu doğacaktır. Kullanılan materyalin uygun olmaması, statiğin hesaplanmaması, plan ve projenin uygun olarak çizilmemesi üzere eksik yahut yanılgılı olarak yapılması sorumluluk hallerine örnek olarak gösterilebilir. Burada dikkat edilmesi gereken konu şudur ki; ilgililerin sorumluluğunun olması için, kusurunun bulunması gerekmektedir.
Bu kapsamda müteahhitler ve öbür yetkililer/ilgililer; kolon ve kirişlerin irtibatında sorun olması, etriye demirinin eksik kullanılması, beton kalitesinin düşük olması, yıkanmamış deniz kumu kullanılması, kolonların gereğinden fazla kısa olması veyahut ucuz personellik üzere sebeplerle meydana gelecek tüm hasarlardan sorumludur. Burada hukuksal sorumluluğu ve cezai sorumluluğu farklı başka ele almak gerekir.
Hukuki sorumluluk:
Yüksek mahkeme zelzele sebebiyle meydana gelen hasarlarda haksız fiil sorumluluğunu kabul etmekte ve sorumluluk açısından ise müteselsil sorumluluğu kabul etmektedir. Bunun manası, müteahhidin, yapı malikinin, sarsıntı sigorta şirketinin, DASK’ın, yönetimin, konutun ipotekli olduğu banka ve kiraya verenin ve öteki ilgililerin, hasarın meydana gelmesindeki kusur oranlarına bakılmaksızın oluşan zararın tamamından birlikte sorumluluğu kelam konusu olabilecektir. Haksız fiil, kusurlu ve hukuka muhalif bir davranışla bir oburunun mal yahut şahıs varlığına ziyan vermektir. Haksız fiilin mevcut olabilmesi için; fiil, ziyan, kusur, hukuka terslik ve uygun illiyet bağının bir ortada bulunması gerekir. Bu halde ilgili bireyler ziyanları tazmin ile sorumlu olacaktır.
Konu ile ilgili 4. Hukuk Dairesi’nin 2015/9648 temel 2015/15170 karar sayılı kararını inceleyebilirsiniz.
Cezai sorumluluk:
Yapı uygun formda yapılsaydı hiç doğmayacak bir yaralama yahut mevt meydana geldiği takdirde; müteahhit taksirle öldürme ve yaralama cürümlerinden sorumlu olacaktır. Burada ilgili kişinin, gerekli dikkat ve itina yükümlülüğüne ters kusurlu bir davranışı ile öngörülemeyecek formda diğer bir kimsenin hayatına son vermesi durumu kelam konusu olacağı için “Taksirle Mevte Neden Olma” kabahati oluşacaktır. Yasal şartların oluşması halinde; proje ve inşaat sorumlusunun, yapı maliklerinin, müteahhidin ve kontrolle sorumlu devlet memurlarının, yetkili mühendislerinin cezai sorumluluğu kelam bahsidir.
Taksirle öldürme cürmü, 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 85. unsurunda düzenlenmiştir:
“Madde 85- (1) Taksirle bir insanın vefatına neden olan kişi, iki yıldan altı yıla kadar mahpus cezası ile cezalandırılır.
(2) Fiil, birden fazla insanın vefatına ya da bir yahut birden fazla kişinin mevti ile birlikte bir yahut birden fazla kişinin yaralanmasına neden olmuş ise, kişi iki yıldan on beş yıla kadar mahpus cezası ile cezalandırılır.”
Taksirle yaralama kabahati ise birebir kanunun 89. unsurunda düzenlenmiştir:
“Madde 89- (1) Taksirle diğerinin bedenine acı veren yahut sıhhatinin ya da algılama yeteneğinin bozulmasına neden olan kişi, üç aydan bir yıla kadar mahpus yahut isimli para cezası ile cezalandırılır.”
Belirtmek gerekir ki, sarsıntı sonrasında binanın yıkılması hâlinde zamanaşımı müddeti, bu yapının tamamlanıp yapı kullanma müsaadesinin alındığı tarihten değil; yıkılma tarihinden itibaren başlayacaktır. Çünkü, sonucu hareketten ayrılabilen hatalarda zamanaşımı fiilin değil, sonucun gerçekleşmesi ile işlemeye başlar. Bu sayede soruşturmalar zamanaşımı pürüzüne takılmayacaktır.
Konu ile ilgili emsal kararlara ulaşabilirsiniz: 12. Ceza Dairesi’nin 2020/332 temel 2020/2497 karar sayılı kararı, 2018/8545 temel 2019/3577 karar sayılı kararı, 2014/8620 temel 2014/16069 karar sayılı kararı.
Linkedln