Kabaca çağdaş Irak bölgesinde milattan evvel konuşulan ve yazılan bir lisan olan Akadca sıklıkla öteki coğrafyalarda da kullanılıyordu. Günümüz Türkiye, Suriye, İran, vakit zaman Doğu Akdeniz kıyıları (Levant) ve Mısır’da, ayrıyeten Asurlu ve Babilli tüccarların ayak basmaya cüret ettiği öbür topraklarda da diplomasi lisanı olarak tercih ediliyordu. Lakin Akadcada elbette göçe dair bir söz yoktu.
Dolayısıyla eski Yakın Doğu’da göçün gerçekte ne manaya geldiğine karar verecek olanlar çağdaş araştırmacılardır. En tipik göç, temel hedefi yolun sonunda yerleşmek olan bir tıp insan hareketi olarak tanımlanır. Fakat bu türlü bir tanımlama göçün istekli olarak yapılıp yapılmadığından bağımsızdır. Yeni Asur devrindeki büyük çaplı sürgünler de dahil olmak üzere kimi göçler, esas muktedir hükümdarların kendi yazıtlarında övündükleri üzere, açıkça zorla yaptırılmıştı. Kral Sanherib’in MÖ 701 yılında Doğu Akdeniz kıyılarına yaptığı seferden sonra kaleme aldırdığı yazıtında Yehuda topraklarıyla (Güney Doğu Akdeniz kıyıları, günümüz İsrail) ilgili en meşhur anlatılardan biri yer alır:
“Onlardan […] genç, yaşlı, erkek, bayan, at, katır, eşek, davar, deve, koyun ve keçi olmak üzere 200 150 kişi çıkardım ve onları ganimet saydım.”
MÖ 700’lerden kalma bir kabartma. Sanherib tarafından Doğu Akdeniz kıyılarına (Levant’a) yaptığı seferde esir alınan mahkumlar. Antik Ninova kenti (günümüzde Kuzey Irak). British Museum. Diğer misal kısımlarda hükümdarlar gururla “sürgün edilenleri” kendi halkımdan saydım” diye övünürler. Burada demek istedikleri bu iş gücünü idarelerine entegre edip kendi çıkarları için kullandıklarıdır. Fakat bu yazıtlarda bahsi geçen örneklerde olaylara yalnızca muktedirlerin tarafından bakabiliyoruz. Öbür kasaba ve köylerde olduğu üzere, Yehuda kasabalarının da zorla yerlerinden edilen sakinlerine kimse meskenlerini, bahçelerini ve tarlalarını terk etmek konusunda ne hissettiklerini sormadı.
Göçün istekli olup olmadığı sorusu tahminen de farklı bir halde sorulmalıdır. Günümüzde de olduğu üzere, kuraklık yahut kıtlıkla birlikte devlet kurumları tarafından yardım sağlanmadığı takdirde insanların pozisyonlarını değiştirmeleri kaçınılmaz hale gelir. Eski Yakın Doğu yazışmalarında kuraklık nedeniyle diğerlerinin yaşadığı ya da tarım maksatlı kullandığı bölgelere hakikat harekete geçen göçebe kabilelerden sıkça bahsedilir. Aslında, açlık ve susuzluk tehdidi insanların her daim gündemindeydi. Tıpkı manastırda yaşayan Pî-Aya isimli bir bayanın yazdığı bir mektuptaki üzere. Ailesinin bir ferdi olabilecek bir adama yazdığı MÖ 18’inci yüzyıldan kalma bu Babilce mektupta Pî-Aya tam da bu tehditten bahsediyor:
“Üç gündür fırtına üzereyim. Su ya da ekmek tüketmiyorum. Ne kadar tahılın bana ulaştığını ve bana ne kadar tahılı gönderdiğini (en iyi) sen bilirsin. Bilhassa artık kimse kimseye bir şey ödünç vermiyor. Mesken halkımla birlikte ölmeyeyim! Gönderilecek tahılı bana gönder ve konut halkım sağ kalsın! Soğuk hava ve kıtlık bizi berbat etmesin!”
Bazı durumlarda ise kıtlığın ve susuzluğun beraberinde getirdiği vefat kalım gayretindeki doğruluk hissesinden kuşku etmiyoruz. Tıpkı Uruk Valisi’nin (günümüz Irak topraklarında) Asur Hükümdarı Asurbanipal’e yazdığı mektuptaki üzere:
“Kralın mühürlü mektubuyla birlikte gönderilen kraliyet görevlisine gelince, efendim, […] o ve (ona eşlik eden) askerler Uruk’a (giderken) su istediklerinde, askerler (yolda) onu terk etti ve (tek başına) Uruk’a gitti.”
Daha sonra, çivi yazılı tabletin ilgili kısmı yıpranmış olsa da kraliyet vazifelisi sağ olarak ele geçirilmiş üzere görünmektedir.
KİMİN GÖÇ EDECEĞİNE KURAYLA KARAR VERDİLER
Kıtlığın göç için etken olduğuna dair bilgiler Herodot’un yapıtlarında de görülebilir. MÖ 5’inci yüzyılda, antik Lidyalıların (Anadolu’nun batısında yaşayanlar) 18 yıl süren bir kıtlıktan sonra nüfusun hangi yarısının göç edeceğine karar vermek için kura çektiklerini anlatır. Antik Yunan Tarihçisi Herodot’un argüman ettiği üzere, bilhassa icat ettikleri top, zar ve aşık oyunlarını oynayarak açlık sancılarıyla baş ederler. Bu öykü her ne kadar hayal eseri olsa da açlığın antik hayal gücündeki rolünü gözlemleyebiliyoruz.
Mezopotamya’ya geri dönecek olursak Asurluların ve Babillilerin göç konusunda ne düşündüklerinin izini sürmek istiyorsak, aklımızda tutmamız gereken birkaç nokta daha var. O vaktin kurallarını göz önünde bulundurursak göç edenlerin daha yavaş yol kat etmesi gerekirdi. Mezopotamya iktidarları katır ya da atlarla seri ‘posta hizmetlerini’ gerçekleştirmiş olsalar da bu iktidarların kararı altında bulunan şahısların birçok göç için eşekleri, hatta yalnızca ayaklarını kullanmak zorunda kalırdı. Hasılı kişi ne kadar yüksek mevkiye sahipse seyahat etmesi de o kadar konforlu ve süratliydi. Bu hiyerarşinin beraberinde getirdiği konforu Urdu-Gula isimli bir şahsın mektubunda da görebiliyoruz. Kendisi gözden düşmeden evvel Kral Asurbanipal’ın himayesinde bir alımdı. Aşağıdaki mektubunda ne kadar gözden düştüğünü açıklamak için oburlarının ve kendisinin nasıl seyahat ettiğini karşılaştırıyor:
“İnsanlar (evimin) önünden geçiyor- tahtırevanlarda iktidardakiler, otomobillerde yardımcıları, (hatta) katırlarda hizmetçiler- (ben ise) iki ayağımın üzerinde (yürüyorum)!”
MÖ 640’lardan kalma bir duvar paneli. Kral Asurbanipal tahtında yer almış ziyafet çekiyor. Antik Ninova kenti. British Museum. Bu koşullara karşın, seyahate çıkanların kat ettikleri uzaklıklar hiç de kısa değildi. Yeni Asur hükümdarı Sargon’un hazinedarı, kral tarafından yaptırılan heykellerin taşınmasını denetlemek için Asur’dan Ninova yakınlarına 170 km civarında yol kat edebiliyordu! Birebir hükümdara yazılan bir mektubun bilinmeyen müellifi, bir başşehirden 15 gün yol gittiğini söylüyor. Rota hakkında detay vermemiş lakin mektubu gönderenin Asur’dan yola çıktığını varsayarsak, 400 km’den fazla arayı 15 günde kat etmesi gerekiyordu ki bu da günde ortalama 30 km’lik bir ara manasına gelir.
KİMLİKLERİNİ GELDİKLERİ KENTLERLE İLİŞKİLENDİRDİLER
Biraz da Mezopotamya halkına bir göz atalım. Yerleşik hayat yaşayanlar kimliklerini geldikleri kentlerle güçlü bir formda ilişkilendirmişlerdi. Fakat Asurlular, Babilliler ve komşuları ortasında da hayatlarını daima makul ikametgahları olmadan ya da uzun vadeli göçlerle geçiren bireyler vardı. Eski Asur devrinde tüccarlar Asur kentinden Kaneş’e (günümüzde Kültepe, Kayseri) seyahat ediyorlardı. Bu iki kentin ortasındaki ara ise 1000 km’den fazla…
Mevsimine nazaran hareket halinde olması gereken farklı bir insan topluluğu da çobanlardı. MÖ birinci binyılda Sippar ve Uruk kentlerinden (Irak’ın güneyinden) günümüze ulaşan dokümanlar, sürülerin asıl sahibi olan ve onları çobanlara kiralayan teşebbüsçüler olan büyük kent yöneticileri için hazırlanan kontratlar ve kontrol metinleridir. Sippar’da bu çobanlar sürülerini mevsimsel olarak kentten uzağa taşırlardı. Çağdaş tanımlamalar doğruysa, bu bölge Sincar Dağları’nın güneyinde (Irak’ın kuzeybatısında) ve Habur Nehri’nin doğusunda (günümüzde Suriye’de), hasebiyle yüzlerce kilometre uzakta yer alıyordu.
Bazı durumlarda lokal toplumla büsbütün bütünleşmiş olarak yaşayan göçmen ailelere rastlıyoruz. Kelam konusu göçmenlere ilişkin metinlerin tamamı MÖ 650- 614 (yani Asur İmparatorluğu’nun çöküşüne kadar) olan periyoda aittir.
Ailenin kimi üyeleri Mısırlı isimler taşırken, iki metinde açıkça ‘Mısırlılar’ diye isimlendirilmişti. Ailenin Asur’a ne vakit geldiği yahut göçüp göçmediklerini bilmiyoruz. Çünkü bu şahıslar tahminen de tüccar olarak sık sık Mısır’a seyahat ettikleri için de ‘Mısırlı’ olarak isimlendirilmiş olabilirler.
Duvar fotoğrafında iki farklı lisanda not tutan saray katiplerini görüyoruz: Solda mürekkeple parşömene yazı yazan bir katip, sağda kamış stylusla kil tablete çivi yazısı yazan bir katip. MÖ 8’inci yüzyıl. Antik Til Barsip kenti (günümüzde Kuzey Suriye, Tell Ahmar, Haleb ili). Louvre Müzesi. Bunun dışında başka Mısırlılar ya da Mısır kökenli göçmenler orta sıra karşımıza çıkar. Bir yeni Asur saray çalışanı listesinde üç düş tabircisinden bahsedilir. İsimleri ve mesleklerinin isimlendirilmesi Mısırlı olduklarını gösterir. Mısırlı isimlere sahip başka üç uzmandan açıkça Mısırlı katipler olarak bahsedilir. Fakat bunun kökenlerine mi yoksa yazdıkları lisan ve yazıya mı atıfta bulunduğu meçhuldür. Bu şahıslar meslek için kendi istekleriyle ülkelerini terk eden uzmanlar mı yoksa Esarhaddon’un Mısır seferinden sonra sürgün edilenler mi bilemiyoruz.
Her zamanki üzere, bu olaylardan yalnızca kesim parça haberdar oluyoruz. Günümüzde eski Yakın Doğu hükümdarlarının kararı altında bulunan bireylerin ne yazık ki yalnızca küçücük meskenlerinin harabelerini görebiliyoruz. Bunlar bize ömürlerine dair sadece ipuçları veriyor. Elimizden kaçan büyük bir bütün olduğunu unutmamamız gerekiyor. Eski metinlerde ve harabe kalıntılarında göç göze çarptığında, bu göç genellikle- tıpkı günümüzde olduğu gibi- ya rastgele bir bireyin denetimi dışındaki siyasi nedenler ya da öngörülemeyen iklimsel ve doğal felaketler tarafından zorlanmıştır. Sonuçta günümüzde olup bitenlere baktığımızda bu müşahede bizlere her zamankinden daha gerçekçi geliyor.
*Universität Heidelberg, Almanya ve Uniwersytet Warszawski, Polonya, Assirolog.
